Symbolizm to jeden z najbardziej fascynujących nurtów w historii malarstwa, który narodził się pod koniec XIX wieku jako sprzeciw wobec rosnącej dominacji racjonalizmu i naukowego spojrzenia na świat. Artyści tego kierunku odrzucali realistyczne przedstawianie rzeczywistości i zamiast tego kierowali się w stronę duchowości, metafizyki oraz emocjonalnej prawdy. Ich dzieła nie miały opisywać świata takim, jakim jest, ale sugerować to, co niewypowiedziane: nastroje, lęki, pragnienia i ukryte idee.
Symbolizm był ucieczką od industrialnej codzienności. Artyści czuli, że świat staje się zbyt mechaniczny, przewidywalny i pozbawiony tajemnicy. Dlatego zwrócili się ku tematom mitycznym, onirycznym i filozoficznym. W ich obrazach nie chodziło o wierne odwzorowanie rzeczy, lecz o ich drugie dno. Każdy element dzieła był znakiem, nośnikiem znaczeń, które widz miał odczytywać na własny sposób.
Źródła symbolizmu są wielowarstwowe. Ważną rolę odegrała literatura romantyczna, filozofia Schopenhauera, mistycyzm, a także rosnące zainteresowanie psychologią i ludzką podświadomością. W tym sensie symbolizm tworzył duchowe tło dla późniejszych eksperymentów w sztuce XX wieku, zwłaszcza dla ekspresjonizmu i surrealizmu.
Estetyka symbolizmu opierała się na nastrojowości, elegancji i pewnej teatralności formy. Artyści używali miękkiej linii, pastelowej lub mrocznej kolorystyki i kompozycji o charakterze alegorycznym. Przedstawiali kobiety jako zjawy, boginie lub fatale; pejzaże jako przestrzenie snu; zwierzęta i rośliny jako metafory ludzkiego losu. Dzieła symbolistów nie były ilustracjami historii, lecz otwartymi bramami do świata emocji.
Wśród najważniejszych twórców nurtu znajduje się Gustave Moreau, który fascynował się mitologią i tworzył obrazy pełne złocistych detali oraz dekoracyjnych form. Innym istotnym artystą był Odilon Redon, zafascynowany senną atmosferą i wizjami rodzącymi się na granicy jawy. W Polsce symbolizm przybrał niezwykle dojrzałą formę dzięki Jackowi Malczewskiemu, który łączył narodowe mity z filozoficznymi refleksjami, oraz Stanisławowi Wyspiańskiemu, artyście wszechstronnemu, tworzącemu wizjonerskie portrety, witraże i projekty teatralne.
Symbolizm wywarł ogromny wpływ na kolejne dekady sztuki światowej. To właśnie on przygotował grunt pod nowoczesne myślenie o obrazie jako narzędziu do wyrażania wewnętrznych przeżyć, a nie tylko odzwierciedlania świata zewnętrznego. W symbolizmie narodziło się przekonanie, że sztuka może mówić językiem marzeń, intuicji i emocji, a zadaniem widza jest nie tylko patrzeć, ale również interpretować i odczuwać.
Symbolizm nie jest więc tylko stylem artystycznym, lecz sposobem patrzenia na świat. Wciąż fascynuje współczesnych odbiorców, bo odwołuje się do tego, co uniwersalne i wieczne – do ludzkiej potrzeby poszukiwania sensu ukrytego pod powierzchnią rzeczywistości.
